Bình caûm thaáy khoâng chòu ñöïng ñöôïc nöõa roài. Nhieàu löùc anh nghó: Thaø bò baét ngay coøn hôn lo sôï phaáp phoûng maõi theá naøy. Nhöõng luùc aáy anh mong ñöôïc nhö haén.

Suoát ngaøy moät mình quanh quaån nhö moät caùi boùng trong caên buoàng im lìm vaéng laëng. Khoâng ai ñeán chôi vôùi anh nöõa. Ngöôøi ta sôï anh nhö sôï beänh truyeàn nhieãm. Raát töï troïng, khinh bæ cuoäc ñôøi ñen baïc, khinh bæ nhöõng ngöôøi töøng xoaén xuyùt, côûi môû vôùi anh, nay tìm caùch laùnh xa anh, anh laøm nhö khoâng quen hoï. Cho neân anh thaät söï sung söôùng, caûm thaáy haïnh phuùc, moät nieàm an uûi lôùn lao, khi Leâ Baøn xuoáng thaêm anh.

 Anh ñang ngoài döïa löng vaøo töôøng ñoïc saùch vaø chôø ñôïi ñieàu seõ phaûi ñeán thì coù tieáng goõ cöûa. Anh giaät thoùt ngöôøi. Nhìn ra: Leâ Baøn. Leâ Baøn töø Haø Noäi veà. Anh baät daäy, ra ñoùn. Leâ Baøn naém chaët tay anh, nhìn anh nhö khoâng tin vaøo maét mình. Caùi nhìn sung söôùng, nhöng vaãn coøn veû hoaûng sôï cuûa moät ngöôøi vöøa thaáy ngöôøi thaân soáng laïi. 

  - Thaèng Bình! Chuùng noù ñoàn aàm leân laø maøy bò baét roài.

 Tieáng Baøn xen laãn tieáng thôû ví xuùc ñoäng. Baøn vaãn coù kieåu noùi oang oang nhö vaäy. Bình giô tay leân mieäng ra hieäu "suît" vaø gheù vaøo tai Baøn thì thaøo:

 - Kheõ chöù. Noùi gì ra ngoaøi. Nhöng haõy vaøo ñaây uoáng nöôùc ñaõ.  Baøn nhìn leân traàn nhaø, roài laïi nhìn quanh. Anh hieåu Bình ñang bò theo doõi chaët cheõ.

 - Thao ñaâu? 

 - Baø aáy ñi laøm chöa veà.

 - Thaèng Vuõ Maïc gaëp tao. Noù baûo noù gaëp thaèng Leâ Phong.

 Thaèng Leâ Phong baûo noù laø maøy bò...

 Baøn laïi boû dôû caâu noùi. Anh chöa quen ñöôïc vôùi caùch noùi chuyeän luùc to, luùc thì thaàm, cuøng moät luùc dieãn ra hai cuoäc noùi chuyeän. Moät cuoäc noùi chuyeän coâng khai ñeå cho ngöôøi thöù ba nghe vaø moät cuoäc noùi chuyeän bí maät chæ coù hai ngöôøi.

 Baøn nhíu maøy khe kheõ: 

 - Chuùng maøy gay quaù nhæ? 

 Vaø anh noùi to: 

 - Uoáng nöôùc ñi, traø ngon quaù.

 Nhöng anh khoâng noáng nöôùc maø gheù tai Bình:

 - Thaêng Vuõ Maïc cuõng ñònh xuoáng thaêm caùi Ngoïc luoân theå, nhöng noù bò ngaõ, gaãy chaân. Naøm beänh vieän naêm ngaøy roài. Boù boät. Khoå quaù, anh em...

 Bình nhìn Baøn vaø cöôøi. Nieàm vui cuûa Bình quaù lôùn. Ñaõ bao laâu roài anh khoâng coù moät ngöôøi baïn ñeå maø troø chuyeän, maø taâm söï, maø truùt noãi nieàm. Anh cöù ñoïc moät mình caâu thô cuûa Traàn Daàn. Caâu thô chöa in, anh chæ ñöôïc nghe Vuõ Maïc ñoïc laïi:

 Haõy chæ cho toâi nôi naøo toâi ñoå bôùt ñöôïc toâi ñi

 Anh quen Leâ Baøn, Vuõ Maïc qua haén. Caû ñaùm baïn Haø Noäi cuûa haén laø baïn anh. Tuoåi treû, ngheà nghieäp vaø nhaát laø caùch soáng ñaõ gaén boù hoï laïi.

 Sau khi haén bò baét, Leâ Baøn ñaõ veà thaêm Ngoïc. Bieát Ngoïc ñi hoïc, Baøn choïn ngaøy xuoáng thaêm. Ngaøy leã Noel. Baøn cuøng Ngoïc chuaån bò ñoà tieáp teá cho haén. Baøn göûi vaøo boïc quaø cuûa Ngoïc tyù chuùt cuûa anh: Hai goùi thuoác laù (Anh coøn ñònh göûi nhieàu nöõa, nhöng Ngoïc baûo thoâi vì ôû 75 ngöôøi ta cho nhaän ít. laém). Bình laøm côm môøi Baøn vaø Ngoïc. Luùc ñoù Bình chæ bleát laø mình seõ gay go thoâi, chöù khoâng ngôø laïi ñeán möùc naøy. Bình keùo Baøn xuoáng beáp, nhöng roài laïi thaáy khoâng an toaøn, anh vaø Baøn ra giöõa saân ngoài: 

 - Maøy veà ñaây cuõng bò theo doõi ñaáy. Thoâi, ñöøng veà nöõa. Nguy hieåm laém. Caêng quaù nhæ?

 Bình gaät. 

 - Caùi Ngoïc coù nhaø khoâng?

 Bình laéc. 

 Baøn thôû daøi:

 - Laâu quaù tao khoâng gaëp caùi Ngoïc. Coù tin töùc gì veà thaèng Tuaán khoâng? 

 - Noù khoâng coù thö ra.

 Vöøa chuyeän, Bình vöøa ñeå yù beân nhaø oâng Toaøn. Baø Toaøn ñi xuoáng beáp, roài laïi ñi leân. Moät caùch raát ñaùng ngôø. Bình laïi keùo Baøn vaøo trong nhaø. Laáy saùch ra ñoïc. 

 Vaø ñi chôi phoá. Bình ñeå yù: Coù ñuoâi baùm. Bình baûo Baøn: "Coù ñuoâi ñaáy". Töùc mình, vaøo moät hieäu caø-pheâ baát chôït. Chaúng caàn bieát ñuoâi ngoài ñôïi ôû choã naøo.

 Baøn ôû laïi vôùi Bình ñeán chieàu vaø trôû veà Haø Noäi baèng taøu toái. Bình nhôù lôøi daën cuûa Baøn:

 - Coù gì baûo Thao baùo chuùng tao ngay nheù! Hai ngöôøi chia tay maø ñeàu nghó khoâng bieát ñeán bao giôø môùi gaëp laïi nhau.

 Baøn ñi. ít ngaøy sau, laïi moät bieân taäp vieân moät nhaø xuaát baûn ôû Haø Noäi veà coâng taùc, gaëp Bình ngoaøi phoá. Anh ta goïi Bình raát to, veû möøng rôõ:

 - Leân Haø Noäi ñi. Caàn ñaáy. Thu xeáp leân Haø Noäi maáy ngaøy. Thaät ñaáy.

 Bình hieåu yù anh bieân taäp vieân toát buïng. Treân aáy ñaõ aàm leân caùi tin anh bò baét. Söï hieän dieän cuûa anh laø moät lôøi caûi chính. Nhöng anh khoâng leân Haø Noäi. Vieäc ñoù khoâng caàn thieát. Vaû laïi anh ñaõ thoaùt khoûi hieåm ngheøo ñaâu. Anh vaãn chôø tai hoïa ñeán.

 Anh coù moät thoùi quen môùi: Tôùi ñaâu cuõng phaûi nhìn tröôùc nhìn sau, quan saùt xem hoï coù ñaët maùy ghi aâm khoâng. Keå caû nhaø chuù em ôû ngoaïi thaønh. Anh khoâng ñöôïc töï do treân chieác giöôøng anh naèm, ngay trong caên buoàng cuûa anh. Nhöõng luùc nguû vôùi vôï, anh cuõng khoâng daùm gaây ra nhöõng tieáng ñoäng. Khoâng daùm thì thaàm vaøo tai vôï nhöõng ñieàu anh baát chôït nghó ra luùc ñoù. Cöù laëng leõ. Huøng huïc. Nhö nhöõng con vaät Anh khoâng nghó ra ñöôïc ñieàu gì nöõa. Anh chæ nghó ñeán caùi maùy ghi aâm. Anh khoâng muoán laøm troø cöôøi cho hoï qua caùi baêng ghi aâm khi hoï chuïm ñaàu nghe laïi. Hoùa ra anh ñaõ phaûi laøm vuïng laøm troäm caùi vieäc naøy vôùi vôï anh. Nhöng vaãn coù moät caëp maét laïnh luøng ôû ñaâu ñaáy chaêm chuù im laëng nhìn anh. Moät thôøi gian daøi anh khoâng laøm ñöôïc vieäc aáy, maëc duø tröôùc ñaây anh voán laø ngöôøi chaêm chæ. Moät thôøi gian daøi anh hoaøn toaøn bò lieät.

 Ñuoâi vaãn baùm. Hoï thay ñuoâi luoân. Anh bieát mình ñang ñöùng saùt bôø vöïc thaúm. Chaân trong nhaø tuø. Chaân ngoaøi nhaø tuø. Anh naèm quay maët vaøo töôøng, laåm nhaåm moät mình, ca ngôïi maäu dòch, nhöõng ngöôøi laøm daâu traêm hoï. Chöûi phim Soá phaän con ngöôøi, Baøi ca ngöôøi lính laø sôï haõi chieán tranh, ca ngôïi hôïp taùc xaõ noâng nghieäp laø moät bieän phaùp ñeå laøm giaøu taäp theå, ñi leân saûn xuaát lôùn.

 Bình cöôøi. Nöôùc maét, nöôùc muõi giaøn giuïa, nhö ñöùt hôi: 

 - Luùc ñoù tao nghó ñeán maøy. Neáu maøy sang, thaáy tao nhö vaäy haún maøy laï laém. Tao seõ giaûi thích maøy hieåu tao ñang luyeän ñeå khi naèm mô cuõng khoâng noùi sai chính saùch.

 Baây giôø Bình cöôøi. Chöù luùc ñoù Bình lo ñeán muï ngöôøi. Baûn thaûo ñöa veà nhaø chuù em, hoùa ra khoâng oån. Laïi phaûi ñöa ñi nôi khaùc. Anh baûo Thao giaét baûn thaûo vaøo ngöôøi mang daàn ít moät ñeán göûi ôû nôi baát ngôø nhaát: Nhaø oâng anh hoï Thao laøm giaùm ñoác tröôûng Ñaûng. Khi veà, Thao baûo anh: "Xong roài. Anh yeân taâm. Khoâng coù ai theo em caû. Em ñaõ kieåm tra caån thaän". Anh sôï nhöõng baûn thaûo cuûa anh bò cô quan ñaëc traùch vaên hoùa thu, roài ñeå muïc naùt trong kho nhö haén ñaõ bò nhö vaäy. Ngöôøi coù theå bò baét, nhöng coá cöùu laáy baûn thaûo. (Sau naøy, moät trong nhöõng baûn thaûo aáy laø quyeån tieåu thuyeát Naêm thaùng ñaõ qua ñöôïc giaûi thöôûng vieát veà coâng nhaân). 

 Thao voán ñoaûng, ít saên soùc tôùi Bình, nay boãng trôû neân chu ñaùo. Thao mua theâm caùi maøn moät. Thao mua vaûi baûo choàng caét theâm boä quaàn aùo. Thao xin ôû ñaâu veà caùi ba-loâ con coùc boä ñoäi cuõ. Nhìn caùi ba-loâ, Bình hieåu ngay yù nghóa muïc ñích (Hai vôï choàng ñaõ quen noùi chuyeän baèng caùch nhìn nhau). Roài quaàn ñuøi, aùo may oâ. Khaên maït, baøn chaûi, thuoác ñaùnh raêng. Bình im laëng nhìn vôï loay hoay, nhaác ra xeáp vaøo, chaêm soùc caùi ba-loâ. Thao kheõ haát haøm nhö muoán hoûi anh:

 - Ñöôïc chöa?

Anh gaät ñaàu.

 Ngaøy naøo Thao cuõng phaûi môû ba-loâ moät laàn. Hoâm cho theâm vaøo ñoù naém thuoác laøo, caùi löôïc. Hoâm chuïc bao dieâm, daêm goùi thuoác laù Berati. Hoâm maáy tôø baùo ñeå ñi veä sinh. Hoâm goùi taêm. Anh luïc trong tuû saùch laáy ra hai quyeån Chuoâng nguyeän hoàn ai anh thích. Anh cho vaøo ba-loâ cuøng vôùi quyeån hoïc tieáng Nga. Chôù coù queân moùn saùch. Vaøo trong aáy khoâng coù gì ñoïc, buoàn cheát. Thao xuoáng beáp caàm leân caùi ca, caùi cuøi-dìa. Roài laïi moät thöù quan troïng: Caùi chaên Nam Ñònh. Chöa heát. Hoâm sau laïi theâm moät caân ñöôøng. Moät goùi thuoác APC. Chaúng khaùc gì moät cöûa haøng toång hôïp. Anh nhaác chieác ba-loâ naïng vaø phoàng caêng, khoaùc leân vai, ñi baùch boä quanh nhaø nhö ñang taäp haønh quaân. Anh toeùt mieäng cöôøi:

 - Ñöôïc roài. Cöù theá naøy ñi...

 Anh boãng im baët vaø gheù saût tai Thao thì thaøo: vaøo 75 ñöôïc roài. Thao noùi to:

 -... ñi bieån. Kyø naøy anh ñònh ñi bieån bao laâu?

 Ñaây laø caâu noùi daønh cho maùy ghi aâm, caâu noùi tieáp vaøo caâu noùi dôû dang cuûa Bình. Khoâng theå ñeå maùy ghi aâm ghi caâu noùi lô löùng cuûa Bình: "Ñöôïc roài. Cöù theá naøy ñi " maø khoâng theâm vaøo ñoù moät yù cho troïn nghóa. 

 Hai vôï choàng cöù theá aâm thaàm chuaån bò cho vieäc ñi tuø cuûa Bình. Vaø chính thôøi gian ñoù hoï soáng nhö trong tuaàn traêng maät. Raát ít khi ñuïng ñeán kim chæ, giôø ñaây Thao ngoài haøng tieáng ñoàng hoà ñính laïi nhöõng cuùc aùo bò ñöùt, khaâu laïi nhöõng choã bò söùt chæ treân quaàn aùo cuûa Bình. Ruû nhau ñi aên phôû. Ñi uoáng caø-pheâ. Trong chuyeän "sinh hoaït vaên hoùa " (danh töø Bình goïi vieäc vôï choàng yeâu nhau) Bình ñaõ xaùc ñònh laïi "Khoâng theå ñeå nhö ngöôøi impuissant ". Nhö theá laø khoâng ñöôïc. Laø thua. Laø ñaõ bò noác-ao. Khoâng theå ño vaùn sôùm theá. Töï do laø söï nhaän thöùc ñöôïc taát yeáu khaùch quan vaø haønh ñoäng theo taát yeáu. Ta ñaõ bieát taát yeáu khaùch quan. Ta phaûi giaønh laïi phaàn töï do toái thieåu. Hoï laïi yeâu nhau chaêm chæ. Caû ban ngaøy laãn ban ñeâm. Hoï taïm queân ñi nhöõng luûng cuûng vaãn chia reõ hoï.

  Cöù moãi laàn anh nhaän ñöôùc giaáy môøi (vaø caû giaáy goïi nöõa) leân Sôû Coâng an thaåm vaán, anh laïi nhìn caùi ba-loâ. Anh nghó mình coù theå ñi luoân. Khoâng quay laïi nöõa. Nhöng chaúng leõ laïi khoaùc ba-loâ ñi ñeå ngöôøi ta thaåm vaán. Ngöôøi thaåm vaán anh laø oâng Quaûng, tröôûng phoøng ñaëc traùch vaên hoùa. OÂng Quaûng hoûi anh veà haén. Veà anh. Caùi logic oâng Quaãng ñöa ra laø: Boïn anh laø nhöõng keû baát maõn. Töø baát maõn caù nhaân ñi ñeán nhaän thöùc sai laïc veà xaõ hoäi vaø baát maõn ñoái vôùi cheá ñoä. Thaät laø moät logic quaùi ñaûn, quaù sô löôïc vaø haï thaáp con ngöôøi. Nhöng anh khoâng baét beû caùi logic aáy. Anh trình baøy raèng anh khoâng baát maõn caù nhaân. Anh ñöôïc cô quan ñaùnh giaù ñuùng möùc. Anh ñöôïc taïo ñieàu kieän thaâm nhaäp thöïc teá, vieát baøi, saùng taùc.

 Hoï hoûi anh veà "Ngöôøi cheát khoâng coâ ñoäc". Anh nghó: Thaät ra ñoù laø moät chuyeän raát laønh, ca ngôïi con ngöôøi môùi, nhöng noù trôû thaønh con ngoaùo oäp vì caùi teân cuûa noù.

 OÂng Quaûng cöôøi nhaït:

 - Anh vaø anh Tuaán ñaõ noùi vôùi nhau laø seõ beû buùt khoâng vieát nöõa cô maø. 

 Anh laïi thöø ngöôøi suy nghó. Khi ñaõ nhôù vaø hieåu ra, anh noùi cho oâng tröôûng phoøng ñaëc traùch vaên hoùa bieát hai caûm giaùc ñoái laäp cuûa ngöôøi vieát vaên: Luùc töï cho mình laø thieân taøi, coi thöôøng taát caû. Luùc laïi thaáy mình hoaøn toaøn baát taøi, baát löïc, ngu ngoác: "Nhöõng luùc ñoù, chuùng toâi töï thaáy mình neân beû buùt, ñöøng töï huyeãn hoaëc mình. Neân chaám döùt hoaøn toaøn vieäc vieát laùch ñi thoâi".

 OÂng ñaëc traùch vaên hoùa laéc daàu, khoâng che giaáu thaát voïng veà söï thieáu thaønh thaät aáy:

 - Anh ñöøng nguïy bieän. Thaùi ñoä toát, nhaát cuûa anh laø chaân thaønh. Ñieàu ñoù coù lôïi cho anh hôn Anh vaø anh Tuaán phaûn ñoái ñöôøng loái vaên ngheä cuûa Ñaûng, phaûn ñoái vieát "ngöôøi môùi, cuoäc soáng môùi"

 Anh nghó: Coù leõ oâng Quaûng muoán noùi ngöôøi thaät, vieäc thaät. Ñuùng laø vaên chöông neáu quaù nhaán maïnh ngöôøi thaät vieäc thaät nhö hieän nay thì thaät ñaùng buoàn. Ñoù laø chuû nghóa thöïc duïng ñeán thoâ thieån, laø gieát cheát neàn vaên hoïc vaø ngu xuaån. Nhöng anh traû lôøi ñuùng vaøo caâu hoûi cuûa oâng Quaûng:

 - Chuùng toâi khoâng phaûi laø Nguyeân Hoàng, Nguyeãn Tuaân ñeå coù theå vieát veà cuoäc soáng cuõ. Chuùng toâi chæ coù theå vieát veà cuoäc soáng môùi. Vì vaäy chuùng toâi khoâng coù lyù do gì phaûn ñoái vieát ngöôøi môùi, cuoäc soáng môùi. Vaø thöïc teá nhöõng saùng taùc ñaõ in hay ñang vieát cuûa chuùng toâi ñeàu vieát veà ngöôøi môùi, cuoäc soáng môùi.  Hoï keå cho anh nghe nhöõng toäi loãi haén ñaõ nhaän trong tuø (maø anh bieát ngay laø bòa ñaët). Anh leã pheùp traû lôøi

 - Ñeán baây giôø toâi môùi bieát.

 Qua nhöõng buoåi thaåm vaán, anh hieåu raèng hoï khoâng buoäc toäi ñöôïc haén, khoâng keát luaän ñöôïc haén maéc toäi gì. Khi Ngoïc ôû tröôøng veà anh sang noùi cho Ngoïc bieát moïi dieãn bieán chung quanh vieäc hoï haønh anh. Maëc cho ñuoâi baùm. Maëc cho vieäc ñoù ñeán tai Sôû Coâng an. Anh khoâng theå boû maëc Ngoïc trong côn hoaïn naïn. Con ngöïa ñau caû taøu cheâ coû. Anh coá gaéng ñoái xöû sao cho baèng moät con ngöïa. Anh ñöa cho Ngoïc goùi bích-quy, goùi cheø ñeå Ngoïc göûi vaøo cho haén. Anh noùi Ngoïc coá hoïc, ñöøng boû dôû. Ngoïc bieát anh luùc naøo cuõng nhö tröôùc ñaây, thaàm caûm ôn anh vì anh ñaõ ñoäng vieân Ngoïc raát nhieàu. Nhöng Ngoïc khoâng bieát raèng chính Ngoïc ñaõ coù söùc maïnh ñoäng vieân vôï choàng Bình soáng. Nhìn thaáy Ngoïc, hoï hieåu ngay raèng hoï vaãn coøn quaù haïnh phuùc. 

 Anh noùi cho Ngoïc bieát nhöõng suy nghó cuûa anh: Haén seõ ñöôïc  tha vì hoï khoâng buoäc toäi ñöôïc haén. Ñeán baây giôø hoï vaãn coøn ñang tìm toäi haén. Tìm laøm sao ñöôïc vì leõ giaûn ñôn: Haén khoâng coù toäi maø tìm. Bình hoûi: Toâi bieát trong aáy Tuaán raát trieät ñeå vaø giöõ vöõng nguyeân taéc. Ñieàu aáy laø moät baûo ñaûm an toaøn cho toâi. Ñeán giôø phuùt naøy toâi tin raèng hoï khoâng baét toâi ñaâu. Ñoù laø nhôø Tuaán.

 Ngoïc im laëng. Ngoïc khoâng tin ôû ñieàu gì nöõa. Bình tieáp:

 - Moät hoøn ñaù, khoâng nhaù ñöôïc. Nhaù theâm hoøn ñaù nöõa laøm gì. 

Nghe Bình keå, haén baûo:

 - Tính tao maøy bieát. Coù thì nhaän. Khoâng coù thì khoâng nhaän. Duø ñieän giaät, duøi ñaâm, dao caét löûa nung . Duø phaûi ôû naêm naêm, saùu naêm xaø lim nhö ngöôøi tuø huyùt saùo baøi "Qu'avez vous fait de mon amour" cuõng vaäy thoâi. Chæ coù ñieàu caùc ñoàng chí ñoái vôùi tao quaù theå.

 Bình khoâng bò baét. Khoâng bò tuø noäi truù nhö haén. Bình tuø ngoaïi truù. Haén baät cöôøi vì töø ngöõ môùi laï aáy. Bình troøn maét:

 - Chöõ aáy khoâng phaûi cuûa tao, cuûa thaèng Leâ Baøn ñaáy. Khoâng khaùc gì tuø thaät maø. Chæ khoâng bò baét thoâi. Maøy coâ ñôn trong tuø thì tao coâ ñôn ôû ngoaøi tuø. Maøy suy nghó caêng thaúng, tao cuõng vaäy. Maøy bò nhoát thì tao bò giaùm saùt. Maøy khoâng ñöôïc vieát, tao cuõng vaäy.

 Haén bieát Bình bò ñình chæ coâng taùc gaàn moät naêm. Nhöng heát ñôït hoûi cung aáy Bình vaãn saùng taùc. Quyeån tieåu thuyeát giaûi A cuûa Bình ñöôïc hoaøn thaønh trong thôøi gian aáy. Haén hoûi:

 - Quaûng, tröôûng phoøng ñaëc traùch vaên hoùa. Quaûng ngöôøi theá naøo nhæ?

 - Hôn tuoåi chuùng mình. Cao lôùn, maët muõi ñaày ñaën, phuùc haäu.

 Maõi gaàn hai naèm sau khi ra tuø haén môùi gaëp oâng Quaûng, oâng tröôûng phoøng ñaëc traùch vaên hoùa trong buoåi gaëp oâng Traàn. Ñuùng nhö Bình noùi: oâng Quaûng cao lôùn, ñaày ñaën, phuùc haäu, ñaùp öùng ñöôïc ñieàu mong moûi cuûa haén veà dieän maïo. Vì tröôùc khi gaëp oâng Quaûng, haén thaáy nhöõng ngöôøi saùt haïi haén ñeàu coù veû maët döõ daèn ñoäc aùc. OÂng Traàn coù daùng daáp gian huøng. OÂng Lan thì maët ngöïa. OÂng chaùnh giaùm thò V.Q da saùt xöông... Maø neáu taû nhö vaäy ngöôøi ta seõ baûo haén laø xuyeân taïc, laø boâi xaáu caùc oâng aáy. Töï haén cuõng phaûn ñoái caùch mieâu taû nhö vaäy. Vaên chöông ta hay rôi vaøo coâng thöùc aáy. Vì sao laïi taû Myõ nhö con khæ ñoät? Taû nguïy nhö con quyû hieän hình. Hoï cuõng nhö chuùng ta, laø nhöõng con ngöôøi, laø boá, laø choàng, laø anh, laø em. Hoï coù nhöõng khuoân maët con ngöôøi.

 Nhöõng ñao phuû thôøi nay, coù nhöõng keû tai dôi maët chuoät, nhöng nhieàu ngöôøi coù lôøi noùi dòu daøng, nhaân ñöùc, coù boä maët ñaày ñaën, phuùc haäu, nuï cöôøi cuûa ñöùc Phaät toøa sen. Baùt Leâ  hieän ñaïi laø nhö vaäy. Baùt Leâ khoâng hoa maét. Baùt Leâ chæ cöùu ngöôøi. Khuoân maët beùo toát, ñaày ñaën, daùng ngöôøi beä veä cuûa oâng Quaûng ñaõ ñaùp öùng ñöôïc nhöõng ñieàu haén möôøng töôïng veà ngöôøi ñao phuû môùi. Ñình chæ coâng taùc moät naêm, Bình laïi ñöôïc vieát baùo. Nhöng phaûi kyù teân khaùc. Bình kyù: Anh Leâ. Coù nghóa laø anh Leâ Bình. Töôûng raèng chæ kyù teân aáy moät thôøi gian thoâi. Ai ngôø laâu theá. Haén hoûi: 

 - Theá lieäu bao giôø maøy kyù teân Leâ Bình?

 Bình cöôøi:

 - Cöù theá thoâi. Anh Leâ. Roài oâng Leâ. Roài Cuï Leâ thoâi.

 Bình ñaõ ñem cho haén maáy soá baùo "ñeå coù caùi maø ñoïc cho ñôõ buoàn ". Coù soá ñaêng baøi cuûa Anh Leâ. Saéc saûo, suùc tích, chöõ nghóa raát khaù. Trau chuoát. Bao giôø Bình vieát cuõng hôn haún caùc phoùng vieân khaùc. Toäi nghieäp. Coù anh coøn chöa bieát ñaët caâu. Vieát tin chöa xong. Phoå bieán laø kieåu naøy: Ñeå höôûng öùng ñôït thi ñua chaøo möøng ngaøy Quoâc teá lao ñoäng 1-5. Chaám. Chaám luoân ôû ñaây. Roài môùi ñeán xí nghieäp X ñaõ toå chöùc ñôït thao dieãn. . So saùnh Bình vôùi nhöùng ngöôøi aáy laø sæ nhuïc Bình. Haén khoâng bao giôø ñi so saùnh nhö vaäy. Baèng nhöõng baøi baùo chaát löôïng, Bình muoán noùi vôùi moïi ngöôøi: ñöng vuøi daäp moät con ngöôøi. Bình muoán toû roõ mình laøm vieäc toát vaø bình tónh tröôùc moïi bieán coá. Bình vaãn laø Bình. Nhö tröôùc ñaây. Vaø taát nhieân laø vaãn nhö tröôùc ñaây caû trong quan heä vôùi haén. Khi haén chuyeån leân traïi Q.N, Bình leân thaêm haén. Phaûi coù giaáy tôø. Bình xin cô quan, xin toång bieân taäp Phan Laâm. Phan Laâm khoâng cho giaáy. "Baùo khoâng laøm vieäc naøy. Ñoàng chí xin giaáy cuûa coâng an". Ñoù laø ñieàu Bình khoâng laøm ñöôïc. Coâng an khoâng caáp giaáy cho Bình. Coâng an chæ caáp giaáy cho Ngoïc. Baùch baûo: 

 - Ñoàng chí ñònh ñi thaêm anh Tuaán, caùi ñoù tuøy ñoàng chí. Nhöng theo toâi thì khoâng neân. Anh Tuaán phaïm phaùp, bò phaùp luaät xöû lyù. Ñoàng chí neân toû roõ laäp tröôøng trong luùc thöû thaùch naøy. Thöû thaùch vôùi ñoàng chí laø nghieâm troïng ñaáy. Baùo chtuùng ta laø baùo Ñaûng.

 Coù theå nhöõng ñieàu Baùch noùi laø chaân tình. Anh cuõng chaân tình ñaùp laïi:

 - Caûm ôn nhöõng ñieàu ñoàng chí ñaõ khuyeân toâi. Toâi nghó: Neáu anh Tuaán coù toäi laø coù toäi vôùi Nhaø nöôùc, vôùi Ñaûng vaø ñaõ bò Ñaûng, Nhaø nöôùc tröøng trò. Toâi vôùi anh Tuaán laø baïn. Toâi ñi thaêm ñoäng vieân anh aáy caûi taïo cuõng laø ñieàu toát chöù aï.

 Bình tôùi Q.N vôùì theû nhaø baùo cuûa mình. Ñi vôùi Ngoïc. Duø anh bieát ñoù laø ñieàu nguy hieåm. Noù nhö moät kieåu thaùch thöùc dö luaän. Nhö moät kieåu choïc töùc caùc nhaø chöùc traùch, maëc duø anh khoâng nghó theá. Anh chæ nghó: Neáu anh coøn laø anh thì anh phaûi leân thaêm haén. Vaø chæ ñeán luùc ñoù Bình môùi hieåu noãi vaát vaû, gian khoå trong moãi chuyeán ñi thaêm choàng cuûa Ngoïc. Bình ñaõ chuaån bò cho caùi xe Thoáng Nhaát toøng toïc cuûa Ngoïc ôû traïng thaùi toát nhaát. Anh lau daàu, thay bi moay-ô, truïc, phuoác. Anh ruùt laïi daây phanh. Anh mang theo kìm, côø-leâ, nhöïa vaù. Anh baûo Ngoïc: Yeân taâm roài. Chæ coøn moãi ñöùt xích laø chòu thoâi.

 Lôøi Bình raát ñoäc. Xe ñöùt xích. Ñöùt xích luùc Ngoïc ñaàm ñìa moà hoâi goø löng leo doác, nhöõng caùi doác ñöôøng röøng nguû mô thaáy cuõng sôï. Caùi xích quaù cuõ. Ñaïp cöù côøi leân. Leân doác noù khoâng chòu noåi. Chöõa ôû ñaâu ñaây. Boán chung quanh laø röøng nuùi. Hai ngöôøi daét xe ñi maõi môùi thaáy moät quaùn söûa xe ven ñöôøng vaéng veû. Sung söôùng, möøng rôõ nhö vôù ñöôïc cuûa.

 Söûa xong xe laïi maûi mieát ñaïp. Khoâng ai noùi moät caâu. Ñöôøng heo huùt, coâ quaïnh. Tôùi moät choã gioù maùt. Beán ñoø kia roài. Ngoïc ñoäng vieân anh:

 - Qua beán ñoø ñi baûy caây soá nöõa laø ñeán thoâi.

 Hai ngöôøi döøng xe thôû. Trieàu xuoáng kieät. Chæ thaáy moät doøng nöôùc maõi xa. Moät con ñoø caém maõi xa. Coøn laø baõi sa boài thoai thoaûi.

 - Maøy khoâng theå hình dung ñöôïc caûnh buoàn nhö theá naøo. Maët trôøi ñaõ laën. Phía xa moät doøng nöôùc khoâng bieát veà ñaâu. Baõi suù... Tao côûi deùp, xaén quaàn vaùc xe coù boïc tieáp teá loäi xuoáng baõi laày. Luùt ñeán goái. Ngoïc vaùc xe khoâng. Ruùt maõi môùi keùo ñöôïc chaân leân. Caùi xe ñeø ôû coå. Loaïng choaïng. Loäi maõi tôùi nôi. Luùc leân ñoø phuø sa ôû chaân trôn suyùt ngaõ. OÂng laùi ñoø côûi traàn chít khaên ñaàu rìu, chaéc nhö naém côm, ñen ñuûi, phong söông choáng saøo ñaåy thuyeàn ra. Ñeán giöõa soâng môùi hoûi: "Sao coâ chuù ñi muoän theá" Haún laø oâng ta ñaõ cheøo ñoø ôû ñaây bao naêm roài vaø oâng bieát nhöõng khaùch qua ñoø cuûa oâng seõ ñi tôùi choán naøo. Chuùng tao vaùc xe loäi buøn leân bôø, coøn nghe thaáy oâng aáy noùi: "Ñaïp nhanh, khoâng toái ñaáy, Hai thaèng laïi maûi mieát ñaïp. Röøng chieàu buoàn thaät. Caøng buoàn vì ñöôøng ñi ñeán nhaø tuø. Tôùi traïi, Ngoïc coøn phaûi lo bieát bao vieäc: Trình baùo giaáy tôø. Möôïn noài naáu côm aên toái vaø ñeå saùng mai naáu côm neáp cho maøy... Ñeâm aáy duø ñaïp xe meät nhöø ngöôøi, nhöng chaúng laøm sao nguû ñöôïc. Tao naèm gian ñaàu naøy. Ngoïc naèm gian ñaàu kia. Chæ mong trôøi saùng. Chöa saùng ñaõ môû cöûa ñi veà ñaàu nhaø phía Ngoïc. Tao goïi: "Ngoïc daäy chöa? " Baø aáy traû lôøi ngay gioïng raát tænh taùo: "Anh Bình ñaáy aø? " Vaø môû cöûa ngay. Thì ra baø aáy cuõng khoâng nguû vaø ñang ngoài chôø saùng.

 Haén caén moâi. Caén chaët moâi ñeå khoûi thôû daøi. Vì haén laïi thaáy nhoùi ñau. Laàn aáy ra gaëp maët, troâng thaáy Bình maø nöôùc maét haén cöù traøo ra. Ñaáy laø laàn duy nhaát haén khoùc - maø khoùc vì troâng thaáy Bình. Gaëp Ngoïc, haén chöa khoùc bao giôø. Haén khoùc vì haén ñaõ laøm baïn vaát vaû, vì nhöõng ñieàu khoå aûi haén ñaõ chòu vì thöông cho thaân phaän haén vaø vì baát löïc trong uaát haän. Haøn khoùc vì Bình leân thaêm haén, vì cuoäc ñôøi vaãn daønh cho haén nhöõng ñieàu toát ñeïp ñeán theá. Haén caén moâi vì thöông Ngoïc. Giaù Ngoïc laáy ngöôøi khaùc thì ñaâu ñeán noãi. 

 Theo choàng veà bieån, bieån ly loaïn Thöông cho ñôøi meï, haän cho choàng

 Nhöõng caâu thô cuûa ai ñoù haén vaãn ñoïc cho Ngoïc nghe, khoâng ngôø laïi laø söï thaät.

 - Laàn ñaàn tieân tao thaáy moät traïi tuø. Tao cöù nhìn loái ñi vaøo traïi maø nghó, maø töôûng töôïng maøy ñang naèm trong aáy. Khoâng bieát trong aáy theá naøo. Ñuùng laø moät theá giôùi khaùc, bí maät, khoâng ai coù theå bieát. Tao chæ muoán ñöôïc nhìn thaáy choã maøy nguû, ñöôïc sôø vaøo caùi bôø raøo nhoát maøy. Laïi caùi ñaän leân V.Q. Tao choaùng ngöôøi vì noù baûo maøy caûi taïo khoâng toát, khoâng ñöôïc gaëp. Tao coâng nhaän Ngoïc bình tónh. Khoâng coù gì toû ra buoàn hay thaát voïng, maëc duø tao bieát Ngoïc choaùng nhö theá naøo. Tao cuõng choaùng cô maø. aø, caùi tay thöôïng só aáy teân laø gì nhæ? 

 - OÂng Thanh Vaân. 

 - Teân hay ñaáy nhæ! Nghe queâ ñaëc. Coá laøm ra tænh, nhöng vaãn loä chaát queâ ra. Ngaãm cho cuøng tay aáy laø ngöôøi toát.

 Haén cöôøi:

 - Khi toát, khi xaáu, chaúng bieát ra laøm sao. Giaùo giôû nhæ thôøi tieát vaäy.

 OÂng Thanh Vaân, oâng Quaân, oâng Laâm... Nhöõng con ngöôøi taïo thaønh kieáp tröôùc cuûa haén. Haén môùi xa caùc oâng aáy chöa ñöôïc nöûa thaùng maø nhö ñaõ laâu laém roài. ôû ñaây thôøi gian khoâng ñöôïc ño baèng chieàu daøi thoâng thöôøng. Moät ngaøy khoâng phaûi tính baèng moät voøng traùi ñaát töï quay quanh truïc. Thôøi gian ñöôïc tính baêng chaát löôïng cuoäc soáng.

 Hình nhö phaûi ñeán hai thaùng sau khi ñöôïc tha, haén môùi ñöôïc hoä khaåu. .

 Anh hoä tòch caàm quyeån soå hoï khaåu ñeán taän nhaø ñöa cho haén, keøm theo giaáy môøi haén ra ñoàn. Ñoàn phoù Nguyeãn Thò Yeân kyù. Vaäy laø haén ñaõ ñöôïc ñaêng kyù hoä khaåu. Quyeån hoä khaåu do Ngoïc ñöùng chuû hoï. Doøng chöõ ghi teân haén ngay döôùi teân Ngoïc ñaõ bò xoùa ñi - Moät doøng chöõ beân caïnh: Ñi caûi taïo ngaøy 08- 11- 1968. Nay teân haén döôùi teân beù Döông. Doøng cuoái cuøng Moät haøng chöõ ghi chuù: Ñi caûi taïo veà ngaøy... thaùng... naêm... Baây giôø laïi laø moät giai ñoaïn môùi. Ñeán phoøng löông thöïc xin tieâu chnaån gaïo. Ñeán phoøng thöông nghieïp xin tieâu chuaån thöïc phaåm, coâng ngheä phaåm. Roài veà cöûa haøng gaïo ñaêng kyù, cöûa haøng thöïc phaåm ñaêng kyù... ôû ñaâu cuõng moät choàng soå cao, ôû ñaâu cuõng daøy ñaëc ngöôøi. ôû ñaâu cuõng laø khoå aûi? Nhöõng chuyeän ñoù laøm ñöôïc ñeán ñaâu thì laøm. Töø töø cuõng ñöôïc. Quan troïng nhaát laø hoä khaåu. Haén ñaõ laøm xong. Vaø haén ra ñoàn theo giaáy heïn. 

 Haén ñeán ñoàn ñuùng giôø. Caùi giôø heïn löûng lô: Chín giôø saùng. Haén ñöa giaáy cho anh coâng an thöôøng tröïc. Ngöôøi thöôøng tröïc chæ vaøo buoàng trong. Phoøng trong ñoâng ngöôøi. Nhöõng boä saéc phuïc coâng an maøu vaøng bao giôø cuõng laøm haén nhôù ñeán nhöõng naêm thaùng vöøa traûi qua ôû caùc nhaø tuø. Nhöõng giaây, phuùt, giôø, ngaøy, ñeâm, thaùng, naêm aáy duø ñaõ qua roài nhöng vaãn chöa ñi vaøo kyû nieäm. Noù löøng löõng beân haén. Ñoå boùng xuoáng haên nhö ñænh Phan Si Pan chaát ngaát ñoå boùng xuoáng ngöôøi ñöùng ôû döôùi chaân.

 Baø Yeân moät phuï nöõ coøn treû, thu laïi caùi giaáy do chính baø kyù vaø ñöa haén vaøo moät phoøng beân caïnh. Moät ngöôøi maïc thöôøng phuïc ñang ngoài tröôùc baøn laøm vieäc chôø haén.

 Haén coù traán tónh ñeå ñöùng vöõng. 
 Ñeå khoûi ngaõ. 
 Ñeå khoûi baät ra moät tieáng keâu thaûng thoát. 
 Ñeå bình tónh nhìn vaøo ñònh meänh.

 OÂng Lan vaãn nhö vaäy. Nghieâm khaéc. Khoâng coù tuoåi. Saéc laïnh. Quyeàn uy. yù thöùc ñöôïc coâng vieäc mình laøm laø cao caû thieâng lieâng. Vöõng tin ôû söùc maïnh trong tay ñeå baét haén quy phuïc duø haén coù cöïa quaäy, choáng ñoái. OÂng hoûi thaêm tình hình hoä khaåu cuûa haén, tem phieáu cuûa haén. Ñaáy quaû laø ñieàu quan troïng nhaát ñoái vôùi cuoäc soáng con ngöôøi, ñoái vôùi haén. Nhöng haén hieåu oâng Lan khoâng quan taâm ñeán ñieàu oâng vöøa hoûi. OÂng thöøa bieát haén ñaõ ñöôïc hoä khaåu. Caâu hoûi thaêm nhaäp ñeà cuûa oâng dòch nghóa ra laø lôøi keå ôn: "Chuùng toâi ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho anh". Haén thaønh thaät caûm ôn oâng Lan, baø Yeân, caû Sôû Coâng an nöõa veà ñieàu aáy. Khi caàm quyeån soå hoä khaåu coù teân haén. haén ñaõ thaáy neùt maët Ngoïc saùng leân nhö theá naøo. Ñieàu aáy mang giaõ trò to lôùn veà maët phaùp: coâng nhaän haén duû tieâu chuaån nhaäp hoä khaåu thaønh phoá baûo daûm moïi tieâu chuaån cho haén nhö nhöõng coâng daân khaùc, xaùc nhaän haén ñöôïc ôû vôùi vôï con haén.

 Coù theå oâng Lan tin nhöõng lôøi caûm ôn cuûa haén laø thaønh thaät vì ai cuõng bieát ñieàu aáy mang laïi cho haén nhieàu thöù cô baûn laém. OÂng hoûi veà döï kieán toå chöùc cuoäc soáng cuûa haén. Haõn thôû daøi. Haén cuõng chöa bieát sinh soáng baèng caùch gì. Vaán ñeà ñoù seõ phaûi nghó ñeán, nhöng baây giôø thì chöa. Haén cuõng coøn moät ít tieàn. Tieàn caùc anh chò cho. Bình cho. Möôøi caân gaïo cuûa boá meï maø Ngoïc ñeøo ñi. Moät ngöôøi anh em keát nghóa cuûa anh Chaân laø thôï goø, raát quyù haén cho haén nhöõng naêm chuïc. Quaàn aùo cuõng kha khaù. Moãi ngöôøi cho moät boä. Hôn nöõa haén laïi quen kham khoå. Ngoïc cuõng vaäy. Caû luõ treû nöõa. Ñeàu quen kham khoå.

 Haén chaúng caàn thuoác men boài döôõng. Haén chæ caàn nghæ ngôi ít ngaøy. Haén leã pheùp noùi vôùi oâng Lan:

 - Thöa oâng, toâi cuõng chöa nghó ñöôïc raèng mình seõ soáng baèng caùch naøo. Laøm gì ñeå soáng. Khoâng ngôø ñöôïc gaëp oâng hoâm nay, toâi xin oâng cho toâi xin laïi soá baûn thaûo cuûa toâi. Ñoù laø coâng söùc möôøi naêm lao ñoäng cuûa toâi.

 OÂng Lan nghieâm khaéc nhìn haén: 

 - Chuùng toâi seõ traû anh vaøo moät thôøi ñieåm thích hôïp.

 Ñoù laø moät caùch noùi khoâng cho baøn caõi, van xin. Nhö caùch noùi cuûa moät ngöôøl giaøu coù ñuoåi ngöôøi aên maøy ngaøy naøo cuõng ñöôïc mình cho cuûa boá thí nay laïi ñeán quaáy raày trong luùc ñang aên.

 - Ñi ñi, ñeå luùc khaùc.

 Haén dò öùng vôùi hai tieáng thôøi ñieåm cuûa oâng. Moät caùch heïn traû ñeå khoâng bao giôø traø. Haén bieát noùi nöõa cuõng voâ ích. Haén ngoài im. OÂng Lan ñoäng vieân haén ôû nhaø tích cöïc chaáp haønh chính saùch, nhìn veà töông lai. Con caùi haén ñaõ lôùn ñang caàn söï coù maët cuûa haén, cuûa ngöôøi boá. Chính vì vaäy maø Sôû ñaõ ñeå cho haén veà. Vaø tin raèng haén seõ bieát ruùt kinh nghieäm, trôû thaønh ngöôøi coâng daân toát.

 Ñieàu nhaân ñöùc cuûa oâng laøm haén nheách meùp cöôøi. Khoâng kìm giöõ ñöôïc, haén noùi thaúng vôùi oâng Lan.

 - Thöa oâng. Vieäc ñaàu tieân toâi phaûi laøm laø trình baøy vaán ñeà cuûa toâi tröôùc Ñaûng. Ñieàu aáy chöùng toû toâi coøn toát, toâi vaãn coù loøng tin. Neáu toâi khoâng ñaët vaán ñeà ra ñeå Ñaûng xem xeùt laïi nöõa thì toâi xaáu roài, toâi maát loøng tin roài.

 ÔÛû ñoàn coâng an veà, haén cöù baøng hoaøng maõi. Haén khoâng ngôø laïi gaëp oâng Lan. Khoâng ngôø soá phaän haén gaén chaët vôùi oâng Lan ñeán theá. OÂng Lan vaãn khoâng buoâng. tha haún. Vaãn khoâng queân haén. Naêm naêm roài oâng vaãn khoâng queân haén. Caû khi haén ñi caùc traïi. Caû khi haén ñöôïc töï do, haén ñöôïc ra tuø. Haén hieåu quaõng ñôøi coøn laïi cuûa haén theá laø heát. Bôûi vì noù gaén chaët vôùi oâng Lan, vôùi Sôû Coâng an. Hoï khoâng rôøi haén. Nhö Gia- ve khoâng chòu rôøi Jean ValJean. Khoâng. Khoâng ñuùng. Söï so saùnh aáy khaäp khieãng. Jean Valjean ít ra coøn coù toäi. Haén thì khoâng. Chöa ai buoäc toäi haén. oâng Lan cuõng khoâng phaûi laø Giave. Thaät ra Giave laø moät caûnh saùt raát coù traùch nhieäm, taän tuïy vaø voâ cuøng trung thöïc. Ñaát nöôùc naøy ñang caàn nhöõng Giave.

 Gaëp oâng Lan haén laïi nhìn roõ nhöõng ngaøy haén môùi bò baét. Haén cuøng oâng Lan soaïn ñoáng baûn thaûo. Phoøng hoûi cung vaéng veû. Daõy xaø lim 76 hoang vaéng. Daõy xaø lim 75 toái taêm. Nhöõng traïi tuø. Nhöõng ngöôøi tuø moøn moûi vaø nhöõng vuøng röøng truøng ñieäp heo huùt.  Vaø ñieàu khuûng khieáp nhaát ñaõ ñeán vôùi haén trong suoát moät thôøi gian daøi sau ñoù. Gaëp ai, ôû ñaâu haén cuõng töôûng nhö gaëp laïi baïn tuø cuõ. Nhìn nhöõng ngöôøi ñi treân ñöôøng, haén giaät mình: "Quaùi nhæ. ôû traïi naøo nhæ. Quen quaù. Khoâng bieát ñaõ gaëp ôû ñaâu roài. Ñöôïc veà bao giôø nhæ".  Nhöõng ngöôøi ñi treân ñöôøng khoùng moät ai cöôøi. Gioáng nhau. Xam xaùm. Ñaêm chieâu. Khaéc khoå. Suy nghó. Ueå oaûi. Meät moûi. Ñi maø chaúng nhìn thaáy gì, chæ thaáy noãi lo mang naëng trong loøng. Ñi nhö co ngöôøi laïi. Nhö keùo leâ quaù khöù. Vaø sôï haõi töông lai.  Ñoù laø moät caûm giaùc kyø laï. Haén luoân gaëp nhöõng khuoân maët tuø quen quen. Nhöõng khuoân maët tuø ngôø ngôï. Khoâng bieát ôû traïi naøo. Haún hoï cuõng nhö haén. Môùi ñöôïc ra traïi. Thoaït ñaàu haén cho laø haén maéc beänh queân. Trí nhôù haén suy giaûm, neân haén khoâng nhôù ñöôïc nhöõng ngöôøi baïn tuø aáy.

 Nhöng roài haén giaät mình: "Chaúng leõ laïi nhieàu ngöôøi ñi tuø veà ñeán theá. Ñaát nöôùc laém ngöôøi ñi tuø ñeán theá?"

 Vaø haén hoaûng leân: "Mình hoûng maát roài! Ñaàu oùc mình hoûng maát roài"