Caû traïi vöøa "ñaùnh ñoàng thieáp" ñi ñöôïc moät luùc thoâi chöù maáy, thì coù tieáng suùng noå choùi ñanh ngay mang tai. Reàn töø röøng xanh voïng veà. Lieân tieáp naêm saùu phaùt. Taát caû choaøng daäy. Ngô ngaùc. Sôï haõi. Tieáng Caùn quaùt:

 - Taát caû ngoài yeân taïi choã. Caû traïi vaãn im laëng nhö cheát. Laïi hai tieáng suùng nöõa. Caùch nhau. Phaùt moät. Coù tieáng chaân ngöôøi chaïy. Tieáng goïi nhau. Vaø tieáng beùc-gieâ suûa oàm oàm. 

 - Laïi coù thaèng naøo troán traïi roài.

 Tieáng ai ñoù laàu baàu. Gioïng Ngheä An. Moät luùc sau laø Leâ Baù Di gioïng Quaûng Trò:

 - Baùo caùo, Di Leâ Baù Di, soá tuø 127, vaøo nhaø meùt ñi ñaùi.

 Im aéng. Beân ngoaøi im aéng laém. Coù leõ anh tuø troán ñaõ chaïy ñöôïc vaøo röøng. Cuoäc röôït ñuoåi dieân ra xa traïi. Anh ta coù troán thoaùt ñöôïc khoâng? Ai theá nhæ?

 Taát caû ngoài daäy trong maøn, chôø ñôïi moät söï kieän gì ñoù nhöng chaúng coù gì xaûy ra. Theá laø laïi chen chuùc nhau trong nhaø meùt. Boi laïi veà maøn. Haén vaø giaø Ñoâ nhö cuøng ngaû löng xuoáng chieáu moät luùc. Giaø cheùp mieäng:

 - Troán ñi ñaâu ñöôïc maø troán cô chöù. 

 Laïi naèm. Laïi nghó. Nghó ñeán anh tuø troán traïi chui luûi trong röøng. Ñeán caùc oâng coâng an, ñeán ñaøn choù ñang luøng suïc. Roài nghó deán thaân phaän mình tuø khoâng aùn, ngaøy veà chaúng coù. Thoâi. Ñöøng nghó gì nöõa. Taát caû seõ qua. Ñeán caû cuoäc ñôøi mình roài cuõng qua nöõa laø... Khi ñaõ hoaøn toaøn yeân laëng, coù tieáng chaân ngöôøi ngoaøi saân. Loang loaùng aùnh ñeøn pin. Tieáng Chaét khaøn khaøn: 

 - Daäy nheù! Taát caû daäy! Daäy! Ñieåm danh.!

 Laïi baät daäy. Chui ra ngoài ôû ñaàu maøn. Laïi xeáp baèng troøn. Tay ñeå treân ñuøi. ngöûa leân. Ngöôøi saøn treân soùng ñoâi vôùi ngöôøi saøn döôùi. Saøn beân naøy ñoái xöùng vôùi saøn beân kia. OÂng Thanh Vaân maùt haàm haàm baám ñeøn pin soi vaøo maët töøng ngöôøi. Roài ñi ra. Chaét laïi khoaù cöûa. Hai ngöôøi ñi sang buoàng khaùc. Coøn nguû ngheâ gì ñöôïc nöõa. Ngao ngaàn heát caû ngöôøi. Nhöng naèm xuoáng chieáu roài Löôïng vaãn vui veû noùi leân taâm traïng chung cuûa anh em khi bò ñieåm danh ñoät xuaát, khi bò roïi ñeøn pin vaøo maët: 

- Baùo caùo caùn boä. Ai troán thì troán, chöù chuùng toâi cho aên keïo cuõng khoâng troán. Coù troán thì troán thôøi gian sô taùn roài. Chuùng toâi cöù phaûi coù hoä khaåu, coù soå gaïo khoâng laø cheát ñoùi.

 Naèm trong maøn Löôïng cöù baùo caùo vôùi boùng ñeâm nhö vaäy. Khoâng ai höôûng öùng Löôïng. Taát caû coá gaéng tìm ñeán vôùi giaác nguû bò ngaét quaõng. 

 Haén cuõng coá chôïp ñöôïc moät luùc. Trôû daäy trôøi ñaõ saùng. Saùng hoâm aáy trôøi naéng. Ñaõ caûm thaáy caùi naéng cuûa ñaàu heø. Maây buïc. Bay. Doàn. Loä ra nhöõng khoaûng trôøi xanh theøm khaùt gaàn traêm ngaøy nay. 

 Thaáy tieáng chaân oâng Quaân, taát caû xuoáng ñaát. Ca, oáng böông, bi-ñoâng, khaên maït chôû saün. OÂng Quaân môû toang hai caùnh cöûa vaø raát nhanh neùp sang moät beân traùnh caùi muøi ngöôøi, caùi muøi hoâi hoâi cuûa hôi ngöôøi, quaàn aùo giaøy deùp chaên maøn, nhaø meùt bò nhoát moät ñeâm aøo ra. Caùi muøi ñoù, nhöõng ngöôøi ôû trong nhaø quen muõi khoâng thaáy. Coøn ngöôøi ngoaøi khoâng ai chòu ñöôïc. Noù naëng. Coù troïng löôïng. Noù uøa ra nhö nöôùc uøa khi caùnh cöûa ñaäp môû. Noù noàng naëc cöù thaúng cöûa traøn ra saân. Coù leõ vì theá maø ñaát saân ôû ñoù ñen saïm laïi vaø taát caû nhöõng caây traåu troàng ñoái dieän vôùi caùc cöûa buoàng ñeàu coøi coïc laù bò chaùy taùp khoâng lôùn ñöôïc. Ñoù laø moät loaïi khoâng khí coù aùp suaát lôùn, ñöôïc caáu taïo khaùc haún vôùi khí quyeån cuûa traùi ñaát. Chaû theá coù nhöõng hoâm oâng caùn boä khaùc môû cöûa buoàng thay oâng Quaân, vöøa môû tung caùnh cöûa, oâng nhö bò ñaùnh maïnh vaøo ngöïc, giaät mình luøi laïi, neùp voäi vaøo moät beân laøm cho caû boïn cöôøi roä leân.

 Nhöõng ngöôøi tuø xeáp haøng hai böôùc ra tröôùc caùi buùt döù döù cuûa oâng Quaân. Thieáu moät ngöôøi. Tuø goïi aàm:

 - Coøn ai trong aáy ra mau leân.

 Döï thaét voäi daûi ruùt quaàn, töø nhaø meùt chaïy ra. Döï buoàn ñi ñoàng, ñaõ ñònh nh ñeán luùc ñi laøm, nhöng khoâng chòu ñöôïc. Thaân tuø thaät khoå. Ñi æa cuõng voäi. æa khoâng heát cöùt.

 Ngoaøi saân anh em tuø thoaûi maùi hít thôû khoâng khí trong laønh. Nhieàu ngöôøi khoâng ñaùnh raêng, chæ suùc mieäng. Haén vaãn coù thuoác ñaùnh raêng, neân giaø Ñoâ cuõng ñöôïc ñaùnh. Haén phaûi baûo maõi giaø Ñoâ môùi chòu ñaáy. Giaø cöôøi:

 - Traâu boø noù coù ñaùnh raêng ñaâu maø raêng noù traéng theá. Caùc cuï nhaø mình coù ñaùnh raêng ñaâu maø caùc cuï vaãn soáng laâu.  Maáy anh taäp theå duïc. Haén cuõng muùa may vaøi ñöôøng cô baûn. Chæ rieâng Nguyeãn Vaên Phoá, tuø möôøi taùm naêm taäp raát ñeàu. Taäp theå duïc ñeàu, taém ñeàu vaø laøm vieäc cuõng ñeàu nöõa.

 Phoá cuõng laø toå tröôûng nhö haén. Anh em nghæ, haén nghæ, Phoá vaãn laøm. Phoá chæ laøm vieäc nheï thoâi: Ñaùnh luoáng, xôùi coû. Phoá laøm khoâng voäi vaõ, cöù nhaùt moät ñeàu ñaën, chaêm chæ. Naéng thaùng Saùu, anh em daït caû vaøo goác caây traùnh naéng, Phoá vaãn moät mình vôùi caùi cuoác giöõa nöông, moà hoâi ñaàm ñìa. Haén baûo Phoá.

 - Anh nghæ cho anh em nghæ vôùi chöù.

 - Anh em cöù nghæ ñi, mình laøm quen roài, nghæ nhieàu laïi chaùn. 

 Phoá ôû Phuù Sôn veà. Haén ôû QN leân. Ñi laøm vôùi nhau nhöng khoâng noùi chuyeän vôùi nhau. Tuø voán giöõ mình, giöõ moàm, giöõ mieäng. Haén vöøa ñöa nhaùt cuoác vöøa laåm baåm moät mình: 

 Hoâm nay ñi chuøa Höông
 Hoa coû môø hôi söông
 Cuøng thaày me em daäy
 Em vaán ñaàu soi göông 

 Boãng Phoá hoûi: 

 - Anh thích Nguyeãn Nhöôïc Phaùp laém aø?

 Haén nhìn Phoá, kính troïng moät ngöôøi tuø coù kieán thöùc. Phoá cuõng nhö traêm ngaøn ngöôøi tuø khaùc. Quaàn aùo xaùm baïc, da ñen tai taùi. Doøng chöõ ñoû in treân ngöïc: AM xeâ-ri kyø cöïu. Haén ñaùp:

 - Vaâng. Toâi thuoäc Nguyeãn Nhöôïc Phaùp töø nhoû.

 Phoá buoâng cuoác:

 - Toâi cuõng thích Nguyeãn Nhöôïc Phaùp. Toâi coøn thích vaø kính troïng cuï Nguyeãn Vaên Vónh, thaân sinh Nguyeãn Nhöôïc Phaùp nöõa.

 Ñeán löôït haén rôøi cuoác. Haén khoâng ngôø Phoá laïi coøn bieát caû cuï Nguyeãn Vaøn Vónh: "Ve saàu keâu ve ve, suoát muøa heø, ñeán khi gioù baác thoåi". Haén thuoäc töø luùc coøn beù tí. Boá haén mua veà cho haén caû moät quyeån aáy, khi boá haén sang phoá. Coøn nhöõng "chuoät nhaét, meøo vaø gaø troáng" nhöõng "caù to caù beù nuoát nhau"...  Töø aáy hai ngöôøi hay troø chuyeän. Phoá ñoïc caû thö con gaùi uùt ñaõ möôøi taùm tuoåi cho haén nghe. Phoá coù moät caùi gaùo muùc nöôùc baèng toân hoa nhaø göûi cho. Ñi laøm veà, duø xa duø gaàn, Phoá cuõng xaùch theo moät gaùo nöôùc suoái. Saùng hoâm sau taäp theå duïc xong, Phoá taém. Ñaàu Phoá ít toùc nhöng chaûi möôït. Noùng laïnh, hoâm naøo Phoá cuõng taäp theå duïc, cuõng taém. Coù leõ Phoá bình thöôøng hoaù cuoäc soáng trong tuø.

 Anh em röûa maët ñaùnh raêng, ñi ñaùi ñaõ vaõn. Soá tröïc nhaät ñaõ xuoáng beáp laáy suaát aên saùng. Nhöõng caëp maét höôùng veà nhaø beáp. Trong tuø thì chæ coù ñôïi aên. Chia thöùc aên saùng ñôn giaûn hôn. Mì naáu muoái, hay saén, hay khoai lang. Cuõng caân. Nhöng. chæ moät laàn caân thoâi. Sôï nhaát khoai lang nhö hoâm nay, vôù phaûi cuû haø thì meo suoát saùng.

 Tieáng keûng goïi ñi laøm. Haén cuøng moïi ngöôøi bò boïc, böôùc ra saân. Haén troâng thaáy Hôïp nheùt con chuoät nhaét vaøo bò. Con chuoät cöùng queøo, co laïi troâng caøng beùo, to hôn ngoùn tay caûi, vaøng höôm. Ñuùng laø moät con chuoät cuï. Tröa nay Hôïp seõ coù thöù soät seät caûi thieän roài. Caùc toaùn xeáp thaønh haøng hai, ngoài treân saân höôùng veà coång traïi doác thoai thoaûi. Troâng nhö nhöõng moâ ñaát xaùm xeáp thaønh luoáng guø guø kín caû saân traïi. ôû phía coång, oâng Quaân nhìn tôø giaáy goïi to:

 - Phaïm nhaân Nguyeãn Vaên Tuaán, Nguyeãn Theá Hieån ôû laïi.  "Xaø lim roài". Haén gheù tai giaø Ñoâ, noùi nhoû. Hai ngöôøi bao giôø cuõng xeáp haøng ñoâi caïnh nhau. Giaø Ñoâ voäi luïc bò, duùi cho haén hai cuû khoai lang. Ñoù laø toaøn boä suaát saùng cuûa giaø. Giaø khoâng aên, giaø ñeå phoøng xa cho haén. Raát nhanh, haén nheùt vaøo bò cuûa haén, sôï ngöôøi khaùc troâng thaáy.

 Moät ngöôøi taùch haøng tuø ñöùng ra. Ñoù laø Hieån, moät anh tuø treû. Coù tieáng quaùt: "Anh Tuaán ñaâu? " Haén naëng neà khoaùc bò ñöùng leân, ñi ra khoûi haøng, veà phía coång. Haøng nghìn con maét nhìn vaøo haén.

 OÂng Quaân tay caàm quyeån soå, tay caàm buùt maùy:

 - Toaùn rau xanh! Toaùn rau xanh ñöùng leân. 

 Noùn raùch, quaàn aùo xaùm, cuùi maët, phôùt ñôøi, laàm lì, khoù hieåu ñi haøng ñoâi chaàm chaäm tröôùc maët oâng Quaân. OÂng caàm caùi buùt maùy, cöù moãi haøng tuø ñi qua, laïi döù moät caùi, mieäng laåm nhaåm ñeám. Roài oâng ghi vaøo soå.

 ôû trong buoàng tröïc, nhieàu oâng coâng an aùo xanh, coâng an aùo vaøng ñang uoáng nöôùc, huùt thuoác cöôøi noùi. Khi ngöôøi cuoái cuøng trong toaùn ra coång traïi, moät oâng coâng an vuõ trang xaùch khaåu suùng döïa vaøo töôøng, khoaùc leân vai ñi theo. Vaø moät oâng coâng an aùo vaøng, ñoù laø oâng quaûn giaùo phuï traùch toaùn.

 - Toaùn laøm ñoài! Laïi moät toaùn tuø quaàn aùo xaùm ueå oaûi chaäm chaïp, tuyeät voïng ñöùng leân. Soá tuø ñoû, soá tuø ñen in ôû löng, ôû ngöïc aùo, ôû oáng quaàn. oâng Quaân laïi giô buùt döù döù. oâng ñeám töøng ñoâi, mieäng laåm nhaåm. Trong phoøng tröïc laïi moät oâng quaûn giaùo coù suùng luïc, moät oâng coâng an vuõ trang khoaùc suùng tröôøng ñi ra.

 - Toaùn may! 
 - Toaùn loø voâi! 
 - Toaùn loø gaïch

 Cöù theá saân traïi roãng. Phoøng tröïc roãng. OÂng Quaân ñi vaøo caùi phoøng tröïc roãng aáy, ngoài xuoáng gheá, ñaët quyeån soå leân baøn laøm tính coäng.

 Haén nhìn thaáy anh tuø treû vaø böôùc veà phía anh ta:

 - Taäp trung hay aùn? 
 - aùn. Anh boïp aø?

 Haén gaät ñaàu lo laéng:

 - Khoâng bieát caùc oâng aáy goïi laïi laøm gì.

 Hieån khoâng giaáu ñöôïc nieàm vui:

 - Em hoâm nay heát aùn. Lo quaù, chæ sôï oâng aáy cho theâm caùi boïp. Khi nhaän döôïc thö boá em, em môùi yeân taâm.

 - aùn maáy

 - Ñuùng moät naêm, aên ñuû, ôû ñuû. Chaúng ñöôïc giaûm ngaøy naøo. Ngöôøi nhaø em leân ñoùn töø hoâm qua.

 OÂng Quaân ñaõ coäng tröø xong, buoâng quyeån soå:

 - Anh Hieån vaøo ñaây.

 Hieån böôùc vaøo phoøng. Moät mình haén ñöùng chôø. Laïi caøng lo laéng, caøng buoàn, caøng naãu ruoät. Treân ñaàu haén laø caùi boát gaùc chính ngay ôû coång traïi. Coù tieáng luïc cuïc ôû treân ñoù. Tieáng döïng suùng, tieáng keùo gheá, tieáng chaân ngöôøi. Moät ñaàu maåu thuoác ñoû löø rôi xuoáng gaàn chaân haén.

 Kìa Hieån ñaõ ra. Hieån nhaûy cbaân saùo ra coång sau khi vaãy haén. Nuï cöôøi saùng böøng. Ñoù laø nhöõng böôùc chaân daàu tieân cuûa töï do. Caùi vaãy tay môùi tuyeät vôøi. Noù vöøa laø bieåu hieän cuûa töï do vöøa laø baûn thaân töï do. Khoâng ai daùm vaãy tay vui töôi moät caùch chaân thaønh nhö vaäy tröôùc maët oâng quaûn giaùo khi coøn laø moät thaèng tuø. Nhöõng giaây phuùt ñaàu tieân ñöôïc trôû laïi laøm ngöôøi töï do maø haén chöùng kieán. Chæ thoaét moät caùi ñaõ thay ñoåi hoaøn toaøn duø vaãn mang treân ngöôøi boä quaàn aùo xaùm coù in soá. Thaät khoâng theå hieåu ñöôïc.

 Nhöng haén khoâng kòp suy nghó nhieàu. oâng. Quaân hieän ra ôû cöûa, ra hieäu cho haén vaøo. Haén nhìn thaáy caùi hoøm goã cuûa haén vöùt choûng chô döôùi ñaát. Naép hoøm môû, beân trong maøu goã traéng, beân ngoaøi maøu sôn xaùm. Caùi hoøm ñaõ gaén boù vôùi haén ba naêm tuø. Caùi hoøm trung thaønh khoâng boû haén suoát töø toaùn taêng gia sang toaùn rau xanh traïi Q.N. Roài theo leân V.Q vôùi haén. Toaùn laøm ñoài, toaùn vaên ngheä, toaùn chaên nuoâi... 

 OÂng Quaân ngoài xuoáng gheá chaäm chaïp. Laáy ra moät tôø giaáy ñaùnh maùy, ñaùnh vaàn töøng chöõ. Haén bieát theá vì thaáy mieäng oâng laåm nhaåm. Roài oâng ñeå treã kính xuoáng soáng muõi, ngöôùc nhìn haén qua phía treân maét kính:

 - Anh teân chi?

 - Baùo caùo oâng. Teân toâi laø Nguyeãn Vaên Tuaán.

 - Ngaøy thaùng naêm sinh?

 - Moàng ba thaùng Baûy naêm 1934 aï. 

 - Queâ quaùn?

 Haén noùi queâ quaùn.

 - Veà ñem noäi vuï ra ñaây. Anh ñöôïc töï do.

 Gioïng oâng hôø höõng. 

 Hoâm aáy laø moàng ba thaùng Tö naêm 1973. Haén nhôù. Cöù moãi laàn baän bòu, suyùt queân, haén laïi nhôù ñeán con soá aáy ñeå khoùi queân ñi caùi ngaøy quan troïng nhaát cuûa mình. Ngaøy soáng laïi. Veà sau, chaéc chaén hôn, haén ghi vaøo moät quyeån soå. Baüng ñi vaøi naêm lao vaøo kieám soáng, vaät loän ñeå toàn taïi, nhôù laïi ngaøy aáy haén ñaâm laãn loän. Moàng boán thaùng Ba hay moàng ba thaùng Tö. Haén giôû soå ra xem. Nhöng vaãn coøn ngôø ngôï. Coù theå ngay luùc ghi haén ñaõ nhaàm laãn maát roài. _ Ñeán khi doïn deïp giaáy maù, tìm laïi ñöôïc böùc thö haén vieát cho vôï haàn ngay toái hoâm sau khi ñöôïc tha trong moät caên buoàng Haø Noäi thì haén môùi thaät tin. Ñuùng 3-4- 1973.

 Tuy nhieân luùc naøo haén cuõng nhôù raát roõ ngaøy hoâm aáy. Nhôù töøng  chi tieát.

 "Veà ñem noäi vuï ra ñaây. Anh ñöôïc töï do". Haén khoâng teù xæu. Khoâng cheát laëng ñi, khoâng döïa löng vaøo töôøng ñeå khoûi ngaõ.  Khoâng caén moâi ñeå khoûi cöôøi tröôùc oâng quaûn giaùo nhö nhöõng nhaø vaên giaøu töôûng töôïng coù theå nghó vaø vieát. 

  Haén bò baát ngôø. Ñuùng. Haén khoâng ngôø haén ñöôïc töï do, trong khi nhöõng ngöôøi möôøi taùm naêm, hai möôi moát naêm vaãn coøn ôû laïi. Con soá naêm thaùng aáy khoâng gôïi maáy trong loøng haén, nhöng ñeán khi nghe Phoá noùi:

 - Toâi ñi tuø naêm vôï toâi 33 tuoåi. Naêm nay vôï toâi 5l tuoåi roài.

 Thì haén baøng hoaøng. Hieän thaân cuûa ñau khoå ôû Ngöyeân Vaên Phoá nhôõn tieàn cuõng laøm haén hoaûng. Nhöng ñeán khi ñau khoå möôøi taùm naêm tuø hoaù thaân thaønh moät ngöôøi phuï nöõ thì haén rôïn ngöôøi. oâi! Ñôøi moät con ngöôøi. Tuoåi ba möôi ñang laø tuoåi chín nhaát cuûa ngöôøi phuï nöõ. Tuoåi cuûa chaêm soùc vaø ñoøi hoûi chaêm soùc. Tuoåi cuûa yeâu ñöông vaø ñoøi hoûi yeâu ñöông. Haén roû nhöõng gioït nöôùc maét trong loøng khoùc thöông ngöôøi phuï nöõ Haø Noäi 5l tuoåi maø haén chöa bieát maët. Haén roû nhöõng gioït nöôùc maét trong loøng khoùc thöông vôï haén ñang ñang ôû tuoåi chín aáy, phaûi goaù soáng, phaûi vaät loän, ñeø beïp, gieát cheát loøng mình, gieát cheát tuoåi treû, gieát cheát nhöõng ñoøi hoûi yeâu ñöông, soáng trong coâ ñôn vaø nhuïc nhaõ. 

 Haén bò baát ngôø vì noù ñaõ ñeán, tuy vaãn chôø ñôïi noù, ñoàng thôøi haén laïi nghó raèng noù ñaõ ñeán quaù muoän. Phaûi, noù ñaõ ñeán quaù muoän. Haén coù toäi gì maø phaûi ôû ñeán naêm naêm. Leõ ra noù phaûi ñeán laâu roài. Haén cöôøi, nhìn oâng Quaân nhö muoán oâng xaùc nhaän laïi ñieàu oâng vöøa noùi, ñieàu quan troïng toät cuøng ñoái vôùi haén, nhöng oâng Quaân khoâng ñeå yù gì ñeán haén. Vôùi oâng, haén khoâng coøn ôû ñaây nöõa. oâng ñang ñeå taâm trí vaán moät ñieáu thuoác saâu keøn. OÂng chæ huùt thuoác rôøi, vaán laáy vaø khoâng luùc naøo rôøi ñieáu thuoác treân moâi. 

 Haén noùi: 

 - Caùm ôn oâng! Xin pheùp oâng toâi veà buoàng

 OÂng Quaân vaãn nhìn vaøo ñieáu thuoác ñang quaán dôû, gaät ñaàu, khoâng quay laïi. Haén veà buoàng, cho vaøo bò boä quaàn aùo tuø thay ñoåi, hai caùi cheùn maét traâu. Haén naén laïi hai cuû khoai meàm meàm, söï phoøng xa cuûa giaø Ñoâ neáu haén vaøo xaø lim. Haén aán caùi bò vaøo goùc trong cuøng noäi vuï cuûa giaø. Haén muoán cho giaø nhieàu nöõa, nhöng haén sôï coù ngöôøi naøo doù phaùt hieän, giaø khoâng nhaän ñöôïc. Toát nhaát laø thoâng qua quaûn giaùo, thoâng qua traïi.  Haén chæ ñuùt vaøo caùi tuùi khaâu baèng moät oáng quaàn tuø caùi ca coù caû naép cuûa Lyû Xìn Caém, caùi buùt maùy Pilot ngoøi caùnh seû baèng vaøng 14 ca-ra khoâng coù möïc töø maáy naêm nay, xaáp thö töø vôï con boá meï haén göûi vaøo cho haén. Roài haén ñem heát noäi vuï ra. Beâ, xaùch, oâm ñeo. Haén ñaët taát caû xuoáng ñaát tröôùc maët oâng Quaân.

 - Baùo caùo oâng! Toâi ñeå taát caû nhöõng thöù naøy nhôø traïi chuyeån cho maáy anh. Haén chæ caùi hoøm:

 "Caùi naøy cho anh Leâ Baù Di, caû khoaù nöõa aï". Haén chæ caùi aùo boâng Trung Quoác to xuø, roäng thuøng thình: "Caùi naøy cho anh Ñoâ". Haén chæ caùi chaên boâng: "Caùi naøy cuõng cho anh Ñoâ! ". Haén caûm thaáy töï do ñang nhaäp vaøo haén ñeå haén töø moät xaùc cheát bieán thaønh ngöôøi khi noùi nhöõng caâu aáy: Haén ñaõ coù theå nhôø vaû caùc oâng quaûn giaùo, coù quyeàn ñoái vôùi nhöõng thöù cuûa haén vaø cho heát taøi saûn ñoà soä, quí giaù taïo thaønh cuoäc soáng ngöôøi tuø cuûa haén. OÂng Quaân gaät, öø. Roài oâng chaäm raõi baûo:

 - Anh ghi laïi ñi Ñaây buùt giaáy! Ghi ñi! Hoaù ra oâng Quaân raát coi troïng lôøi daën cuûa haén. Haén boãng thaáy quí oâng, thaáy oâng thaät toát. Chöa ai coi troïng lôøi daën cuûa moät thaèng tuø. Phaûi, ñeán luùc naøy haén vaãn coøn laø moät thaèng tuø. Haén môùi chæ ñi heát ñoaïn ñöôøng tuø cuûa haén, nhöng chöa ñaët chaân sang ñeán beân kia, chöa ñaët duø chæ moät chaân thoâi sang phaàn cuûa töï do.

 Phaûi ngöôøi khoâng coù traùch nhieäm öø aøo ñeå ñaáy. Haén bieát sao ñöôïc. Maø bieát thì ñaõ laøm sao? 

 Haén caûm thaáy mình döôïc ñoái xöû nhö moät con ngöôøi, khi caàm buùt giaáy oâng Quaân ñöa, nhìn ñoáng noäi vuï ngoån ngang, ghi cheùp. Töï nhieân haén thaáy phaûi gaáp ruùt Haén khoâng côù thôøi gian. Haén voäi laém roài.

 Thuoác laøo cho anh Nguyeãn Vaên Hôïp, bi-ñoâng cho anh Vuõ Löôïng, caëp loàng cho anh Döï...

 OÂng Quaân caàm tôø giaáy haén ñöa, roài laïi nhìn doáng noäi vuï cuûa haén:

 - Chu cha. Anh naøy ñi tuø maø cöù nhö ôû nhaø. Laém ñoà.

 Ñaáy laø hai caùi cheùn maét traâu haén ñaõ ñeå vaøo trong bò xeáp sang choã giaø Ñoâ roài, oâng khoâng troâng thaáy ñaáy. OÂng Quaân ñöa cho haén moät tôø giaáy coù ñoùng daáu son caû chöõ kyù cuûa cuûa oâng thöôïng uyù giaùm thò phaân traïi.

 - Anh vaøo traïi trong, loái ñi vaøo thoân Khôûi Nghóa. Laáy giaáy tôø cuûa traïi chính.

 Haén chaøo oâng Quaân, phaán khôûi neân chaøo to, côûi môû, tuy vaãn kính troïng... 

 Haén böôùc ra khoûi coång traïi. Nhìn veà phía ngoïn ñoài xa xa, nôi haén ñoaùn laø caû toaùn ñang chaët hom saén. Haén ñaõ röùt ra khoûi hoï vaø boãng traøo leân nieàm thöông xoùt nhöõng ngöôøi coøn ôû laïi chòu kieáp tuø ñaøy. Toâi ñaõ ñöôïc töï do. Toâi ñaõ ñöôïc ra khoûi traïi. Toâi ñaõ thoaùt khoûi cuoäc soáng tuø toäi. Toâi trôû laïi laøm ngöôøi. Chaøo anh em ñang tieáp tuïc cuoäc soáng aâm phuû. Toâi ñaõ trôû veà döông theá. Haén boãng nhôù ñeán ñieàu moïi ngöôøi sôï nhaát: Cheát trong tuø. Cheát laø heát thoâi. Nhöng mang caùi tieáng cheát ruïc tuø thì nhuïc nhaõ quaù. Giaø Ñoâ sôï nhaát ñieàu aáy. Tuoåi giaø ñaõ cao. Cöù coù moät anh tuø naøo cheát laø giaø laïi lo. Giaø nhö troâng thaáy nuï cöôøi ñoäc aùc cuûa oâng giaùm ñoác Phin "Thaèng aáy tao cho cheát ruõ tuø roài".

 Haén döøng haún laïi. Nhìn veà phía ñoài. Moät moûm ñaát nhoâ leân giöõa voøng vaây cuûa röøng xanh. Haén tìm boùng daùng giaø Ñoâ. Haén noùi vôùi giaø trong yù nghó "Toâi thì khoâng theå cheát ôû trong tuø ñöôïc roài! Giaø cuõng vaäy. Seõ gaëp nhau ôû P".

 Haén tin raèng seõ gaëp laïi giaø, gaëp laïi Löôïng. Caân thì khoù gaëp. Kyû Mình cuõng khoù. Vì hai ngöôøi ôû xa. Kyû Mình ñaõ töøng taâm söï vôùi haén:

 - Toâi ñi tuø vì caùi chính trò toâi cao, A Tuaán aø!

 Caùi chính trò cao cuûa Kyû Mình laø ñaáu tranh vaïch maët nhöõng ngöôøi trong uyû ban, trong ban chuû nhieäm hôïp taùc xaõ laøm sai chính saùch, raèng hoï laø nhöõng phìa, taïo môùi. Raèng hoï ñaõ laáy mìn cuûa boä ñoäi, noå mìn döôùi suoái ñaùnh caù. Raèng hoï ñaõ baùn queá cuûa hôïp taùc xaõ, ñuùt tieàn vaøo tuùi hoï. Thænh thoaûng Kyû Mình laïi thôû daøi hoái haän:

 - Toâi ñi tuø vì caùi chính trò toâi cao aø!

 Anh em vaãn luùi huùi laøm. Chaúng ai ngaång leân nhìn haén. Ñeå haén vaãy tay, khuô noùn chaøo töø bieät.

 Töï do quaû laø meät caùi gì laï thaät. Cuõng con ñöôøng aáy nhöng nay ñi maø thaáy nheï nhö bay. Caû khu traïi roäng meânh moâng kia khoâng coù söùc huùt vôùi mình nöõa. Con ñöôøng naøy cuõng khoâng coøn löïc huùt. Ñoài, röøng, ruoäng khoâng coøn löïc huùt. Chuùng khoâng coøn laø choã vaãn ñeå mình ñi laøm, mình veà traïi. Chuùng khoâng coûn laø choã ñeå gieát daàn, gieát moøn mình. Mình ñaõ taùch khoûi töø tröôøng. Ñaõ taùch khoûi chuùng.

 Haén ngaång leân nhìn trôøi. Trôøi naéng cuoái xuaân.

 Trôøi xanh vaø maây vaãn bay. Ñeïp. Caây ña Taân Traøo noåi tieáng xa xa moïi hoâm chæ gôïi leân veû thaâm u xa vaéng, hoâm nay cuõng ñeïp. Nhöõng thaân chính, nhöõng reã phuï hôi voõng traéng xoaù trong naéng, taùn laù rôïp neàn trôøi.

 Treân ñöôøng, haén gaëp maáy oâng quaûn giaùo, maáy oâng coâng an vuõ trang. Caû maáy thoûi nam chaâm naøy cuõng khoâng coøn löïc huùt. Haén vaãn chaøo vaø boãng hieåu raèng nhöõng ngöôøi töøng gaén chaët vôùi haén aáy töø nay chæ laø ngöôøi xa laï.

 Ñaõ vöôït qua khu nhaø khaùch. Nôi haén gaëp Ngoïc maáy thaùng tröôùc. Haén cuõng thaáy loá nhoá ngöôøi. Nhöõng ngöôøi töø caùc nôi veà ñaây, meät moûi vaø ñau khoå. Chôø gaëp maët. Möôøi laêm phuùt nhìn nhau ngaén nguûi cuûa nhöõng ngöôøi ôû hai theá giôùi. oâi! Caùi voøng ñôøi khoâng bao giôø heát. Ñaõ qua caùi doác veà phía sau quaû nuùi maø haén chöa ñi ñeán bao giôø. Ñeán moät ngaõ ba. Ñi theo ngaû naøo? Haén ñöùng phaân vaân löïa choïn. Ñoù laø caûm giaùc töï do ñaàu tieân ñoái vôùi haén: Ñöôïc phaân vaân. Ñöôïc ñöùng tröôùc moät ngaõ ba, töï mình löïa choïn con ñöôøng. Töï do laø ñöôïc quyeàn do döï.  Moät ngöôøi ñi xe ñaïp töø phía sau tôùi. Quaàn ka-ki maøu be, aùo sô-mi traéng boùng. Ngöôøi töï do ñaàu tieân haén gaëp. Haén ñònh hoûi thaêm ñöôøng, boãng ngöôøi aáy phanh xe goïi to:

 - Anh... anh gì nhæ. Anh cuõng ñöôïc tha ñaáy aø?

 Baáy giôø haén môùi nhaän ra Hieån, anh tuø aùn ñöôïc tha tröôùc haén ít phuùt. Coù leõ Hieån queân teân haén vì haén cuõng chæ laø moät trong traêm ngaøn ngöôøi tuø ñang bò giam giöõ. Coøn haén nhôù teân Hieån vì Hieån laø khaùt voïng töï do cuûa haén. 

 - Anh ñi laáy giaáy phaûi khoâng Leân ñaây em ñeøo. 

Thaät may maén.

 Ñaõ may thì may ñuû ñöôøng. Hieån ôû toaùn chaên nuoâi. Raát thoâng thaïo ñöôøng loái. Haén nhaûy leân pooùc ba-ga xe ñaïp.

 - ôû ñaâu ra xe theá naøy?

 - Caùi coä  naøy ngöôøi nhaø em mang ôû P leân. Anh cuõng ôû P aø?

 Thaät laø haïnh phuùc cuûa ngöôøi tuø aùn. Hoï sung söôùng bieát bao. Ngöôøi nhaø bieát tröôùc ngaøy veà leân ñoùn mang theo caû xe ñaïp, caû quaàn aùo. Vôï con haén baây giôø vaãn nghó raèng haén coøn ñang trong tuø, lo laéng, moøn moûi chôø ngoùng ngaøy haén ñöôïc veà. Em. Anh ñaõ ñöôïc töï do. Anh ñang ñöôïc töï do. Anh seõ veà vôùi em. Coá chôø moät hai ngaøy nöõa thoâi, em aï. Xe ñi. Gaàn naêm naêm haén môùi laïi  ñöôïc ngoài treân xe ñaïp vaø baây giôø haén môùi thöïc söï bieát theá naøo laø töï do. 

 Töï do ñoù laø toác ñoä.

 Ngoài treân xe ñaïp ñi treân con ñöôøng nhoû, hai beân laø röøng raäm, chæ khoaûng möôøi ki-loâ-meùt moät giôø, haén thaáy caây laù chaïy vun vuùt veà phía sau. Gioù vuø vuø qua tai. Gioù phaït hai beân maù haén maùt röôïi. Haén boû noùn ra cho gioù thoåi vaøo toùc. (Boïn haén vaãn ñoä; noùn ñi laøm cho maùt. Ngoaøi ra caùi noùn coøn duøng ñeå che nhieàu thöù taït ñöôïc khi ñi qua oâng tröïc traïi.)Haén xoeø baøn tay ra cho gioù luøa qua keõ tay. Haén thöïc söï caûm thaáy mình töï do.

 Caùc caûm giaùc, gioù, toác ñoä, di chuyeån aáy haén khoâng bao giôø nghó ñeán, queân haún ñi roài, vuït ñeán, quen thuoäc, thaân thieát vaø thích thuù laï thöôøng. Cho maõi veà sau naøy, cöù nghó ñeán ngaøy ñöôïc tha, haén laïi nhôù ñeán caûm giaùc gioù uøa phaït qua hai maù haén. Caûm giaùc aáy gaén lieàn vôùi buoåi saùng haén ñöôïc ra tuø neân noù laø töï do. Naêm naêm. Phaûi hieåu caùi toác ñoä naêm naêm vöøa qua cuûa haén. Ñoù laø moät naêm xaø lim vaø saùu thaùng ñöôïc ra buoàng chung. Chæ naêm moät choã. Naèm trong moät hoäp beâ-toâng. Ngoài. Naèm. Ñöùng. Ngoài. Naèm. Ñöùng. Baét reäp. Nhìn kieán tha côm. Noùi voïng sang vôùi Ñoâ, ngöôøi töû tuø xaø lim beân kia chôø ngaøy ñem baén. Khoâng nhìn thaáy trôøi. Chæ coù caûm giaùc trôøi qua nhöõng nan chôùp cheùo xuoáng ôû maùi saùt traàn, coù haøng song saét to vaø daøy. Khoâng coù moät söï xaùo ñoäng naøo cuûa khoâng khí. Suoát ngaøy nhôø nhôø, ñuïc ñöïc. Roài ba naêm ôû hai traïi trung öông, coù toác ñoä ñaáy nhöng laø toác ñoä con ruøa. 

 Haén ñi laøm. Moïi ngöôøi ñi laøm. Ñaàu cuùi, leâ töøng böôùc. Chaäm chaïp chæ coù lôïi cho boïn haén. Thôøi gian ñi ñöôøng laø thôøi gian lao ñoäng. Ñi nhanh ra choã laøm laøm gì. Luùc laøm cuõng vaäy. Caû boïn ngoài xoåm, maân meâ töøng laù coû vaø röùt. Roài xeån sang choã khaùc. Coøn chaäm hôn toác ñoä con seân. 

 Chæ moät laàn haén ñaït toác ñoä cao trong khi laøm vieäc. Ñoù laø laàn ñi gaùnh than ôû caùch traïi Q.N möôøi caây soá. Khoâng hieåu sao laïi coù haøng ñoáng than trong röøng. 

 Haén cuøng anh em quaåy phaân kyù  leo leân. Vöøa leo vöøa thôû. Nhöng gaùnh xuoáng coøn meät hôn. Gaùnh than naëng keùo haén xuoáng doác. Haén phaûi chaïy cho nhanh. Troâng thaáy hoøn ñaù nhoïn, caùi goác caây vaùt cuõng quaøng chaân vaøo, khoâng traùnh ñöôïc. Gaùnh than naëng tróu cöù loâi xuoáng khoâng theå naøo döøng laïi. Roài laïi quaåy phaân kyù leo doác. Thôû. Moà hoâi ñaãm toùc, ñaãm aùo. Röøng im laëng, ngoät ngaït. Muoãi. Vaét. Ruoài vaøng. Trong moät luùc döøng chaân khi leo doác, haén reân leân thaønh lôøi:

 - Boá meï vôï con coù bieát luùc naøy mình khoå theá naøo khoâng? Chæ laàn aáy haén coù toác ñoä. Nhöng khoâng coù gioù naøo loït tôùi röøng giaø. Coøn cöù ngoài xeån maø nhoå coû. Ai quaùt cuõng maëc. Caû boïn cöù ngoài, cöù xeån. Nöôùc soâng, coâng tuø. Coâng cuûa thaèng tuø voâ taän. Ñoù laø khi ñi laøm. Khi veà cuõng vaäy. Veà traïi sôùm hôn chuïc phuùt ñeå vaøo buoàng giam sôùm ö? Cöù leâ böôùc, cuùi ñaàu nhìn ñaát, ngöûa maët nhìn trôøi. Thôøi gian laø tra taán. Thôøi gian laø ñau khoå, nhuïc nhaõ, eâ cheà, quaèn quaïi. Muoán quaêng ñi, neùm ñi khuùc ñôøi tuø toäi roû maùu naøy, duø tuoåi soáng bôùt ñi möôøi naêm cuõng ñöôïc. Tuø ñoïng, muïc naùt töø trong loøng. Trong cuoäc ñôøi. Trong söï di chuyeån. Tuø ñoïng möïc naùt ôû chung quanh. Theá roài boãng nhieân laø baùnh xe laên nhanh. Laø tieáng gioù thoåi vuø vuø qua tai. Laø gioù phaït hai beân maù. Laø ñi ñeán moät nôi mình chöa bieát. Laø noùi cöôøi vôùi ngöôøi baïn tuø vöøa quen, ñöôïc töï do tröôùc mình möôøi laêm phuùt vaø ñaõ maëc quaàn aùo cuûa ngöôøi töï do. Hai ngöôøi töï do noùi chuyeän vôùi nhau nhö khoâng heà coù nhöõng naêm thaùng tuø ñaøy nhö vaãn ñöôïc töï do töø tröôùc tôùi nay. Khoâng phaûi taäp cho quen. Khoâng coù gì bôõ ngôõ. Vaâng. Con ngöôøi ta sinh ra voán laø töï do.